नरक चतुर्दशी - अक्षय शेळके

 🌕 नरक चतुर्दशी (छोटी दिवाळी) : अंधःकारावर प्रकाशाचा विजय 🌕

✍️ लेखक : अक्षय शेळके

भारतीय संस्कृतीत सण-उत्सव हे केवळ आनंदाचे क्षण नसून ते अध्यात्म, श्रद्धा आणि सामाजिक ऐक्य यांचे प्रतीक आहेत. दिवाळीचा सण तर भारतातील सर्वांत मोठा आणि पवित्र सण मानला जातो. या सणाला पाच दिवस असतात — वसुबारस, धनत्रयोदशी, नरक चतुर्दशी, लक्ष्मीपूजन आणि भाऊबीज. या सर्व दिवसांपैकी **नरक चतुर्दशी** किंवा **छोटी दिवाळी** हा अत्यंत महत्त्वाचा दिवस आहे. हा दिवस अंधःकार, पाप आणि नकारात्मकता यावर विजय मिळविण्याचे प्रतीक मानला जातो.

🌸 नरक चतुर्दशी म्हणजे काय?

नरक चतुर्दशी हा सण **कार्तिक कृष्ण पक्षाच्या चतुर्दशी तिथीला** साजरा केला जातो. दिवाळीच्या मुख्य दिवसापूर्वीचा हा दिवस असतो. काही ठिकाणी याला “**रूप चतुर्दशी**” किंवा “**काली चौदस**” असेही म्हटले जाते. या दिवशी लवकर सकाळी उठून स्नान, उटणे लावणे आणि दिवे लावण्याची प्रथा आहे.

नरक चतुर्दशीच्या दिवशी लोक सकाळी तेलाने अंग चोळून उटणे लावतात, स्नान करतात आणि नंतर घरात दिवे लावतात. असे मानले जाते की या दिवशी असे करणारा मनुष्य आयुष्यभर निरोगी राहतो आणि त्याच्या आयुष्यातील सर्व पापांचा नाश होतो.

🔱 पुराणातील कथा

या सणामागे एक पौराणिक कथा प्रसिद्ध आहे. प्राचीन काळी “**नरकासुर**” नावाचा एक दैत्य होता. त्याने पृथ्वी आणि स्वर्ग या दोन्ही ठिकाणी अत्याचार माजवले होते. देव, ऋषी आणि मानव यांना त्रास देत होता. अखेरीस भगवान श्रीकृष्णाने आपल्या पत्नी सत्यभामेच्या सहकार्याने नरकासुराचा वध केला.

कथेनुसार, नरकासुराचा वध कार्तिक कृष्ण चतुर्दशीच्या दिवशी झाला आणि त्या दिवसापासून लोकांनी हा दिवस “**नरक चतुर्दशी**” म्हणून साजरा करण्यास सुरुवात केली. त्या दिवशी श्रीकृष्णाने रक्ताने माखलेले शरीर स्वच्छ केले म्हणून लोक तेल आणि उटणे लावून स्नान करतात.

या दिवशी *अंधाराचा नाश* आणि *प्रकाशाचा विजय* झाला म्हणून दिवे लावले जातात. त्यामुळे नरक चतुर्दशीला “**अंधःकार निवारण दिन**” असेही म्हटले जाते.

🌼 धार्मिक विधी आणि परंपरा

1. **अभ्यंग स्नान:**

   या दिवशी ब्रह्ममुहूर्तात उठून उटणे, चंदन, सुगंधी तेल याने अभ्यंग स्नान केले जाते. हे केल्याने शरीर शुद्ध होते आणि पापांचा नाश होतो असे मानले जाते.

2. **दीपदान:**

   स्नानानंतर घर, अंगण, देवघर, दरवाजे आणि गोठ्यांमध्ये दिवे लावले जातात. दिव्यांचा प्रकाश हा अंधःकार आणि अशुभतेचा नाश करणारा मानला जातो.

3. **यमराज पूजन:**

   या दिवशी यमराजाचे पूजन केले जाते. दक्षिणेकडे तोंड करून चार दिशांना चार दिवे ठेवून “**यमदीपदान**” केले जाते. यामुळे अकाल मृत्यू टळतो आणि दीर्घायुष्य प्राप्त होते असा विश्वास आहे.

4. **रूप चतुर्दशी:**

   काही ठिकाणी या दिवसाला “रूप चतुर्दशी” म्हणतात. स्त्रिया या दिवशी सौंदर्य आणि आरोग्याची प्रार्थना करतात. उटणे लावणे ही केवळ परंपरा नसून ती आरोग्यदायी प्रक्रिया आहे.

🪔 सांस्कृतिक आणि सामाजिक महत्त्व

नरक चतुर्दशीचा संदेश अत्यंत प्रेरणादायी आहे. हा दिवस आपल्याला सांगतो की अंधःकार कितीही गडद असला तरी एका छोट्या दिव्यानेही तो दूर होऊ शकतो.

अंधःकार म्हणजे वाईट विचार, मत्सर, अहंकार, लोभ, द्वेष — आणि प्रकाश म्हणजे ज्ञान, प्रेम, क्षमा, आणि सकारात्मकता.

हा दिवस आपल्याला अंतर्गत स्वच्छता करण्याची प्रेरणा देतो — केवळ शरीराची नाही, तर मनाची आणि आत्म्याचीही.

भारतीय समाजात या दिवशी लोक एकमेकांना शुभेच्छा देतात, भेटीवस्तू देतात आणि एकोप्याने दिवाळी साजरी करण्याची तयारी करतात.

🌺 आधुनिक काळातील अर्थ

आजच्या युगात नरक चतुर्दशीचा अर्थ केवळ धार्मिक पूजनापुरता मर्यादित नाही. तो जीवनातल्या अंधाराचा नाश करण्याची आणि सकारात्मक विचारांनी उजळून निघण्याची प्रेरणा देतो.

ज्याप्रमाणे श्रीकृष्णाने नरकासुराचा वध करून पापमुक्ती मिळवली, त्याप्रमाणे आपणही आपल्या जीवनातील नकारात्मक विचार, मत्सर आणि भीतीचा नाश करावा.

🌟 निष्कर्ष

नरक चतुर्दशी हा सण म्हणजे **अंधारावर प्रकाशाचा विजय**, **वाईटावर चांगल्याचा विजय**, आणि **अज्ञानावर ज्ञानाचा विजय**.

या दिवशी लावलेला प्रत्येक दिवा आपल्या आयुष्यातील आशा, श्रद्धा आणि सकारात्मकतेचे प्रतीक आहे.

दिव्यांच्या त्या तेजोमय प्रकाशात आपले मनही प्रकाशित व्हावे, जीवनात आनंद, आरोग्य आणि शांती नांदावी — हीच या सणाची खरी शिकवण आहे.

✍️ *लेखक : अक्षय दत्तात्रय शेलके*