महाराष्ट्रातील ३६ जिल्ह्यांच्या नावामागचा इतिहास - अक्षय दत्तात्रय शेळके
१. अहिल्यानगर **
अहमद निजाम शाह पहिला याने १४९४ साली हे शहर वसवलं म्हणून या भागाला अहमदनगर असं नाव पडलं. निजामशाही, मुघल, मराठा व इंग्रज अशी सत्ता येथे आली. २०२३ मध्ये जिल्ह्याला "अहिल्यानगर" हे नाव देण्यात आलं, अहिल्याबाई होळकर यांच्या कार्याची आठवण म्हणून. हे ठिकाण प्राचीन किल्ले व धार्मिक स्थळांसाठी प्रसिद्ध आहे.
२. अकोला **
प्राचीन काळी या भागाला "अकोलसिंग" म्हटलं जात असे. यादव आणि बहमनी काळात हे महत्त्वाचं व्यापारी व लष्करी ठाणं होतं. संत नामदेवांनी या भागात वास्तव्य केल्याने धार्मिक महत्त्व लाभलं. आज अकोला हा कापसासाठी व कापड उद्योगासाठी प्रसिद्ध जिल्हा आहे.
३. अमरावती **
या शहराचं प्राचीन नाव "उदुंबरवती" होतं, नंतर "उमरावती" आणि पुढे "अमरावती" असं रूपांतर झालं. येथे अंबादेवीचं प्राचीन मंदिर आहे, ज्यामुळे या नावाचा उगम झाला. विदर्भाच्या राजकीय, धार्मिक व सांस्कृतिक इतिहासात अमरावतीचं स्थान महत्त्वाचं आहे.
४. छत्रपती संभाजीनगर **
मुघल सम्राट औरंगजेबाच्या काळात (१६५३) शहराला औरंगाबाद नाव मिळालं. परंतु या भागाचा इतिहास सातवाहन व यादव काळापर्यंत जातो. येथे अजंठा–वेरूळ गुंफा, दौलताबाद किल्ला यांसारखी प्राचीन स्थळं आहेत. २०२३ मध्ये छत्रपती संभाजी महाराजांच्या स्मरणार्थ "छत्रपती संभाजीनगर" हे नाव देण्यात आलं.
५. बीड **
यादव काळात या भागाला "बिडक" म्हणजे विटेच्या आकाराचा प्रदेश असं म्हटलं जाई, त्यावरून "बीड" नाव पडलं. प्राचीन काळी हा भाग मराठवाड्याचा महत्त्वाचा सांस्कृतिक व व्यापार केंद्र होता. बीडमध्ये अनेक ऐतिहासिक किल्ले व मंदिरे आढळतात.
६. भंडारा **
"भांडार" म्हणजे धान्यकोठार, आणि हा भाग भाताच्या उत्पादनासाठी विशेष प्रसिद्ध असल्यामुळे भंडारा नाव पडलं. गोंड व भोंसले राजवटीत हा प्रदेश महत्त्वाचा कृषी केंद्र म्हणून ओळखला गेला. आजही भंडारा "धानाचे कोठार" म्हणून विदर्भात प्रसिद्ध आहे.
७. बुलढाणा **
सतपुडा पर्वतरांगांमध्ये उंच टेकड्यांच्या प्रदेशामुळे "बुलढाणा" नाव पडल्याचं मानलं जातं. प्राचीन काळी येथे सातवाहन व वाकाटकांचे राज्य होते. येथे लोणार सरोवरसारखे भूगर्भशास्त्रीय चमत्कार प्रसिद्ध आहेत.
८. चंद्रपूर **
गोंड राजा कवींद्र बहादूर आणि चंद्रसेन यांच्या राज्यकाळात या भागाला "चंद्रनगरी" म्हणून ओळख मिळाली. किल्ल्यामुळे आणि गोंड साम्राज्याच्या राजधानीमुळे नाव "चंद्रपूर" प्रचलित झालं. कोळसा व जंगलसंपत्तीने समृद्ध जिल्हा आहे.
९. धुळे **
प्राचीन काळी धवलेश्वर मंदिरामुळे या प्रदेशाला "धवळेश्वर" असं नाव पडलं. यादव व मुघल काळात हा प्रदेश व्यापारी मार्गावर असल्याने महत्त्वाचा होता. आज धुळे कापूस व द्राक्ष उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहे.
१०. गडचिरोली **
"गड" म्हणजे किल्ला व "चिरोळी" म्हणजे झाडांची वस्ती, म्हणून गडचिरोली नाव पडलं. हा भाग दाट जंगल, आदिवासी संस्कृती व नैसर्गिक साधनसंपत्तीने समृद्ध आहे. ब्रिटीश काळातही हा भाग "जंगल जिल्हा" म्हणून प्रसिद्ध होता.
११. गोंदिया **
गोंड आदिवासी समाज येथे प्राचीन काळापासून राहत असल्याने या जिल्ह्याला "गोंदिया" नाव मिळालं. गोंड राजांच्या काळात हा भाग सांस्कृतिक व राजकीय दृष्ट्या महत्त्वाचा होता. आज हा जिल्हा तांदूळ उत्पादनासाठी ओळखला जातो.
१२. हिंगोली **
या भागात प्राचीन काळी मोठ्या प्रमाणावर "हिंग" (asafoetida) उत्पादन होत असे, त्यावरून नाव "हिंगोली" पडलं. हैद्राबाद निजामाच्या अखत्यारीत हा भाग बराच काळ होता. संत समाजामुळे धार्मिक महत्त्व असलेला जिल्हा आहे.
१३. जळगाव **
तापी नदीच्या काठावर असल्यामुळे या भागाला "जळगाव" नाव मिळालं. यादव काळात व पुढे पेशव्यांच्या काळात हा भाग व्यापारी दृष्ट्या महत्त्वाचा होता. आज हा जिल्हा केळीच्या उत्पादनासाठी जगप्रसिद्ध आहे.
१४. जालना **
मूळ नाव "जाल्हनपुर". फारसी "जाल" म्हणजे जाळं, त्यावरून हे नाव पडल्याचं मानलं जातं. निजामशाही आणि मुघल काळात जालना कापूस उद्योगासाठी प्रसिद्ध होतं.
१५. कोल्हापूर **
पौराणिक कथेनुसार कोल्हासुर नावाच्या राक्षसाचा वध देवी महालक्ष्मीने येथे केला. त्यामुळे या शहराला "कोल्हापूर" हे नाव मिळालं. मराठा साम्राज्याच्या काळात कोल्हापूर हे स्वतंत्र संस्थान होतं.
१६. लातूर **
लातूरचं प्राचीन नाव "लट्टलुर" होतं. चालुक्य राजवटीत हे एक मोठं व्यापारी व धार्मिक केंद्र होतं. निजाम व नंतर मराठ्यांच्या अखत्यारीत हा भाग आला.
१७. मुंबई शहर **
"मुंबई" नाव मुम्बादेवीच्या मंदिरावरून आलं. पोर्तुगीजांनी "Bombaim" आणि इंग्रजांनी "Bombay" असं नाव दिलं. १९९५ पासून अधिकृतपणे "मुंबई" हे नाव वापरात आहे.
१८. मुंबई उपनगर **
मुंबई महानगराचा विस्तार होत उपनगरं निर्माण झाली आणि त्यांना स्वतंत्र जिल्हा म्हणून वेगळं करण्यात आलं. या भागात आधुनिक उद्योग, माहिती तंत्रज्ञान व चित्रपटसृष्टी आहे.
१९. नागपूर **
नाग नदीवरून या शहराचं नाव "नागपूर" पडलं. प्राचीन काळी नागवंशीय राजांनी येथे राज्य केले. भोसले घराण्याच्या राजधानीमुळे नागपूरचं राजकीय महत्त्व वाढलं.
२०. नांदेड **
रामायण काळी "नंदिग्राम" म्हणून ओळखलं जायचं. गुरु गोबिंदसिंगजींचा येथे १७०८ साली देहावसान झाला. त्यामुळे शीख धर्मासाठी नांदेड हे अत्यंत पवित्र ठिकाण आहे.
२१. नंदुरबार **
नंदगड किल्ला आणि "बार" म्हणजे प्रदेश → नंदुरबार असं नाव पडलं. हा जिल्हा आदिवासी संस्कृती, मेल्यांसाठी आणि नैसर्गिक सौंदर्यासाठी प्रसिद्ध आहे.
२२. नाशिक **
रामायणात लक्ष्मणाने शूर्पणखेचं नाक येथे कापलं म्हणून "नासिका" हे नाव पडलं. पुढे "नाशिक" असं रुपांतर झालं. हे शहर कुम्भमेळ्यासाठी जागतिक स्तरावर प्रसिद्ध असून गोदावरी नदीचा उगम येथे आहे.
२३. धाराशिव **
उस्मान अली खान निजामाच्या नावावरून "उस्मानाबाद" नाव पडलं. परंतु प्राचीन काळात येथील प्रसिद्ध बौद्ध गुहांमुळे "धाराशिव" नाव ओळखलं जात होतं. २०२३ मध्ये जिल्ह्याला पुन्हा "धाराशिव" नाव देण्यात आलं.
२४. पालघर **
"पाल" नावाच्या झाडावरून आणि "घर" म्हणजे वस्ती यावरून नाव पडलं. मुंबईजवळ असल्यामुळे ब्रिटिश काळात हे महत्त्वाचं बंदर व व्यापारी केंद्र बनलं.
२५. परभणी **
या भागाचं प्राचीन नाव "प्रभावती नगरी" होतं, देवी प्रभावतीवरून. निजामाच्या काळात परभणी हा भाग हैद्राबाद संस्थानाचा महत्त्वाचा जिल्हा होता.
२६. पुणे **
पुण्य नगरी या नावावरून पुणे नाव पडलं. मुठा-मुळा नद्यांच्या संगमावर हे शहर वसलं. पेशव्यांच्या काळात (१७२८) पुणे हे मराठा साम्राज्याची राजधानी होतं.
२७. रायगड **
प्राचीन नाव "रायरी". १६७४ मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांनी रायगड किल्ल्यावर राज्याभिषेक केला. रायगड ही मराठा साम्राज्याची पहिली राजधानी होती.
२८. रत्नागिरी **
रत्न म्हणजे मौल्यवान खडे व गिरी म्हणजे डोंगर. किनारपट्टीवरील या जिल्ह्यात नैसर्गिक खनिज संपत्ती व डोंगराळ प्रदेश असल्याने हे नाव पडलं. लोकमान्य टिळकांचा जन्म इथे झाला.
२९. सांगली **
सहा गावे मिळून वसलेला हा प्रदेश → "सहांली" → "सांगली". पेशव्यांच्या काळात हा भाग व्यापारी व कृषी दृष्ट्या महत्त्वाचा होता. सांगली हा जिल्हा द्राक्ष उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहे.
३०. सातारा **
सात टेकड्यांवर वसलेल्या शहरामुळे "सातारा" नाव पडलं. शिवाजी महाराजांच्या काळात हा भाग राजकीय दृष्ट्या महत्त्वाचा होता. सातारा हे प्रख्यात "प्रतापगड" किल्ल्यामुळे प्रसिद्ध आहे.
३१. सिंधुदुर्ग **
शिवाजी महाराजांनी १६६४ मध्ये बांधलेला समुद्रकिनाऱ्यावरचा "सिंधुदुर्ग" किल्ला यावरून जिल्ह्याचं नाव ठेवलं. हा भाग कोकणातील समुद्रकिनारे व किल्ल्यांसाठी प्रसिद्ध आहे.
३२. सोलापूर **
प्राचीन "सोनाळी" गाव → "सोनाळपूर" → "सोलापूर" असं नाव झालं. चालुक्य व यादव राजवटीत हा प्रदेश महत्त्वाचा होता. येथे धार्मिक, औद्योगिक व कापड उद्योग मोठ्या प्रमाणावर आहे.
३३. ठाणे **
प्राचीन काळी या भागाला "श्रेष्ठानक" म्हटलं जाई. पुढे "ठाणक" आणि शेवटी "ठाणे" असं नाव झालं. मुंबईजवळ असल्यामुळे हा जिल्हा व्यापारी केंद्र म्हणून विकसित झाला.
३४. वर्धा **
वर्धा नदीवरून जिल्ह्याचं नाव पडलं. गांधीजींनी सेवाग्राम आश्रम इथे स्थापन केला होता. त्यामुळे हा जिल्हा स्वातंत्र्य चळवळीशी थेट जोडलेला आहे.
३५. वाशीम **
वाकाटक राजवंशाची राजधानी "वात्सगुल्म" इथे होती. त्यावरून पुढे नाव बदलून "वाशीम" झालं. प्राचीन जैन मंदिरे व धार्मिक महत्त्वामुळे हा जिल्हा ओळखला जातो.
३६. यवतमाळ **
"यवत" म्हणजे ज्वारी व "माळ" म्हणजे पठार. ज्वारीच्या शेतीसाठी हा प्रदेश ओळखला गेला आणि नाव "यवतमाळ" पडलं. ब्रिटीश काळातही या भागाला "कॉटन सिटी" म्हणून ओळखलं जात असे.
## Maharashtra Districts – History Behind Names
1. Ahilyanagar**
Ahmed Nizam Shah I founded the city in 1494, which became known as Ahmednagar. It was ruled successively by the Nizam Shahi, Mughals, Marathas, and British. In 2023, it was renamed “Ahilyanagar” in honor of Ahilyabai Holkar. The district is famous for its forts and religious sites.
2. Akola**
Historically known as “Akolsing,” Akola was an important trade and military center during the Yadava and Bahmani periods. Sant Namdev’s presence added religious significance. Today, Akola is known for cotton and textile industries.
3. Amravati**
Originally called “Udumburvati,” the city later became “Amravati.” The Ambadevi temple is a famous religious landmark. Amravati holds historical, cultural, and political importance in the Vidarbha region.
4. Chhatrapati Sambhajinagar (Aurangabad)**
Named Aurangabad by Mughal emperor Aurangzeb in 1653, the region has history dating back to the Satavahanas and Yadavas. The district includes historical sites like Ajanta–Ellora caves and Daulatabad Fort. In 2023, it was renamed Chhatrapati Sambhajinagar in honor of Chhatrapati Sambhaji Maharaj.
5. Beed**
Beed derives from “Bidak,” referring to the shape of bricks in the region. Historically, it was a significant cultural and trade center in Marathwada. The district is known for its forts and temples.
6. Bhandara**
“Bhandara” means granary, reflecting the region’s importance in rice production. The area was significant under Gond and Bhonsle rule. Today, it is still referred to as the “Rice Bowl of Vidarbha.”
7. Buldhana**
Named for its elevated terrain in the Satpura hills, Buldhana has historical ties to the Satavahanas and Vakatakas. The Lonar Crater Lake, a geological wonder, is located here.
8. Chandrapur**
Chandrapur was historically ruled by Gond kings like Chandra Sen. Known as “Chandranagari,” it became Chandrapur due to its forts and strategic importance. The district is rich in coal and forest resources.
9. Dhule**
Dhule was originally known as “Dhawaleshwar” due to a local temple. It was strategically located on trade routes during Yadava and Mughal periods. Today, it is famous for cotton and grape cultivation.
10. Gadchiroli**
“Gad” means fort and “Chiroli” refers to tree clusters. The district is known for dense forests, tribal culture, and natural resources. It was historically referred to as the “forest district” during the British era.
11. Gondia**
Named after the Gondi tribal community living here for centuries. Historically, it was culturally and politically important under Gond rule. Today, Gondia is known for rice production.
12. Hingoli**
Known for its historical production of asafoetida (hing), the district’s name comes from this crop. It held significance under the Hyderabad Nizam.
13. Jalgaon**
Situated on the banks of the Tapi River, Jalgaon derives its name from “Jal” meaning water. It was a key trade center during the Yadava and Peshwa periods. Today, it is famous for banana cultivation.
14. Jalna**
Originally called “Jalhanpur,” the name Jalna may derive from “Jal” meaning net or grid. The district was historically significant under the Nizams and Mughals, especially for cotton production.
15. Kolhapur**
The name comes from the legend of the demon Kolhasur, who was slain by Goddess Mahalaxmi. Kolhapur was a princely state during the Maratha era.
16. Latur**
Anciently called “Lattalur,” Latur was a major trade and religious center during the Chalukya rule. It came under Nizam and Maratha influence later.
17. Mumbai City**
The name “Mumbai” comes from the goddess Mumbadevi. Portuguese called it “Bombaim” and the British “Bombay.” It has been officially Mumbai since 1995.
18. Mumbai Suburban**
Formed due to the expansion of Mumbai city, this district includes rapidly growing suburban areas and modern industries.
19. Nagpur**
Named after the Nag River, Nagpur was historically ruled by the Nag dynasty and later became a Maratha administrative center.
20. Nanded**
Historically known as “Nandigram,” Nanded is significant for Sikh history as Guru Gobind Singh spent his final days here in 1708.
21. Nandurbar**
Named after Nandagad Fort and “Bar” meaning region. The district is culturally rich with tribal traditions and natural beauty.
22. Nashik**
In the Ramayana, Lakshman cut Shurpanakha’s nose here, giving the name “Nasika,” later Nashik. Famous for the Kumbh Mela and the Godavari river origin.
23. Dharashiv (formerly Osmanabad)**
Named Osmanabad after Nizam Osman Ali Khan, the district was renamed Dharashiv due to ancient Dharashiv caves. It was officially renamed in 2023.
24. Palghar**
Named for the Pal trees and settlements (“ghar”). Historically significant as a coastal trade area near Mumbai.
25. Parbhani**
Formerly known as “Prabhavati Nagari,” named after Goddess Prabhavati. Important under Hyderabad Nizam rule.
26. Pune**
Known as “Punya Nagari,” Pune developed at the confluence of Mutha and Mula rivers. It became the Maratha capital under the Peshwas in 1728.
27. Raigad**
Anciently “Rairi,” Raigad Fort became the Maratha capital when Chhatrapati Shivaji Maharaj was crowned in 1674.
28. Ratnagiri**
“Ratna” means precious stones, “Giri” means hills. Known for natural resources and as the birthplace of Lokmanya Tilak.
29. Sangli**
Derived from “Saha Gaav” meaning six villages, later becoming Sangli. Famous for grape cultivation.
30. Satara**
Named for “seven hills” (Sapt Tare). Satara was historically significant under Shivaji Maharaj and houses the famous Pratapgad Fort.
31. Sindhudurg**
Named after the coastal fort built by Shivaji Maharaj in 1664. Famous for its coastline and forts in Konkan.
32. Solapur**
Anciently called “Sonalipur,” Solapur was significant under Chalukya and Yadava rule. Famous for textiles and temples.
33. Thane**
Originally called “Shresthanak,” later “Thanak,” and finally “Thane.” Important as a trade hub near Mumbai.
34. Wardha**
Named after Wardha River. Famous for Mahatma Gandhi’s Sevagram Ashram, connecting it with India’s freedom movement.
35. Washim**
Originally the capital “Vatsagulma” of the Vakataka dynasty. Known for Jain temples and religious significance.
36. Yavatmal**
Derived from “Yavat” meaning sorghum and “Mal” meaning plateau. Known for agriculture, especially sorghum cultivation.
.jpg)
0 Comments