वसुबारस दिवाळीचा शुभ प्रारंभ - अक्षय दत्तात्रय शेळके

वसुबारस : दिवाळीचा शुभ प्रारंभ

✍️ लेखक : अक्षय दत्तात्रय शेळके

भारत हा सणांचा देश आहे. येथे प्रत्येक सणामागे एक सुंदर अध्यात्मिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक संदेश दडलेला असतो. हिंदू धर्मातील सर्वात मोठा आणि सर्वाधिक आनंददायी सण म्हणजे दिवाळी. या सणाची सुरुवात होते ती वसुबारस या दिवसाने. वसुबारस हा दिवाळीचा पहिला दिवस असून, तो गाईंच्या पूजनाचा आणि कृतज्ञतेचा सण म्हणून ओळखला जातो.

🐄 वसुबारस म्हणजे काय?

‘वसुबारस’ हा शब्द दोन संस्कृत शब्दांपासून तयार झाला आहे — “वसु” म्हणजे गाय किंवा संपत्ती, आणि “बारस” म्हणजे दिवस किंवा वर्ष. त्यामुळे ‘वसुबारस’ म्हणजे गाईंचं पूजन करण्याचा दिवस असा त्याचा अर्थ होतो. आपल्या भारतीय संस्कृतीत गाय ही केवळ एक प्राणी नसून “गोमाता”, म्हणजेच माता स्वरूपात पूजली जाते. गाय आपल्या जीवनात अनेक प्रकारे उपयुक्त ठरते — ती दूध देते, शेण आणि मूत्र यांचा उपयोग शेतीसाठी आणि औषधासाठी केला जातो. त्यामुळे तिला संपत्तीचं आणि समृद्धीचं प्रतीक मानलं जातं.

🌸 वसुबारसचा इतिहास आणि उत्पत्ती

वसुबारसचा उल्लेख अनेक पुराणांमध्ये आढळतो. स्कंदपुराण आणि भागवत पुराण यामध्ये गाईचे महत्त्व सांगितले आहे. कथा अशी सांगितली जाते की भगवान श्रीकृष्णाने आपल्या बालपणी गोकुळातील गाईंचं रक्षण केलं. एकदा इंद्राने सतत पाऊस पाडून गोकुळवासीयांना त्रास दिला तेव्हा श्रीकृष्णाने गोवर्धन पर्वत उचलून गाई आणि लोकांचं रक्षण केलं. त्या दिवसाच्या स्मरणार्थ गोवर्धन पूजा केली जाते, आणि तिचा प्रारंभ वसुबारसपासून होतो.

तसेच काही ठिकाणी असेही मानले जाते की या दिवशी देवी लक्ष्मी गोमातेच्या रूपात पृथ्वीवर अवतरली, त्यामुळे या दिवशी गाईची पूजा केल्याने घरात लक्ष्मीचे आगमन होते आणि संपत्ती वाढते.

🌸 वसुबारस आणि दिवाळीचा संबंध

वसुबारस हा दिवाळी सणाचा पहिला दिवस असतो. दिवाळीमध्ये एकूण पाच प्रमुख दिवस असतात —

1. वसुबारस

2. धनत्रयोदशी (धनतेरस)

3. नरक चतुर्दशी (छोटी दिवाळी)

4. लक्ष्मीपूजन (मुख्य दिवाळी)

5. बलिप्रतिपदा आणि भाऊबीज

वसुबारस हा दिवस दिवाळीची सुरुवात दर्शवतो. या दिवशी घरात, अंगणात आणि गोठ्यात स्वच्छता केली जाते. कारण हा दिवस “शुभारंभ” मानला जातो.

🌾 पूजनाची पद्धत

या दिवशी पहाटे लवकर उठून स्नान केल्यानंतर घरातील आणि गोठ्यातील सर्व गाईंचं स्नान घालून त्यांना सजवलं जातं. त्यांच्या शिंगांना रंग लावले जातात, फुलांचे हार आणि कपडे घातले जातात. गाईला ओवाळून तिच्या अंगावर हळद-कुंकू, अक्षता लावतात.

नंतर गाईसमोर दीप प्रज्वलित केला जातो आणि गोमातेची आरती केली जाते. गोड पदार्थ, पाला-पाचोळा, केळी, ऊस आणि धान्य यांचा नैवेद्य दाखवला जातो. काही ठिकाणी घरातील स्त्रिया गाईचे प्रतीक म्हणून मातीच्या किंवा चांदीच्या मूर्तीची पूजा करतात.

स्त्रियांसाठी या दिवसाचं विशेष महत्त्व असतं. त्या आपल्या कुटुंबाच्या आरोग्यासाठी, पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि घरातील सुख-समृद्धीसाठी गोमातेची प्रार्थना करतात.

🌸 धार्मिक महत्त्व

गाय ही हिंदू धर्मात सात्विकतेचे आणि पवित्रतेचे प्रतीक आहे. गाईला ‘अष्टलक्ष्मीचे निवासस्थान’ म्हटलं जातं. तिच्या शरीरात सर्व देवता वास्तव्य करतात, अशी श्रद्धा आहे. म्हणूनच वसुबारस हा दिवस “सर्व देवतांची पूजा करण्याचा दिवस” मानला जातो.

पुराणांनुसार, गाईचं पूजन केल्याने पापांचं शमन होतं, पितरांना तृप्ती मिळते आणि घरात लक्ष्मी नांदते.

🌿 सामाजिक आणि पर्यावरणीय संदेश

वसुबारस हा सण केवळ धार्मिक नसून सामाजिक दृष्टिकोनातूनही अत्यंत महत्त्वाचा आहे. आपल्या भारतीय ग्रामीण जीवनात गाय हे केंद्रस्थान आहे. शेतकरी वर्गासाठी ती जीवनाचा आधार आहे. गाईमुळे दूध, शेणखत आणि शेतीसाठी ओढ यंत्रणा तयार होते. आजच्या यांत्रिकीकरणाच्या काळातही गाय आणि बैलांचा उपयोग पर्यावरणपूरक शेतीसाठी केला जातो.

वसुबारस हा सण मानव आणि प्राणी यांच्यातील नातं मजबूत करण्याचा दिवस आहे. गाईसारख्या निरुपद्रवी, उपकारक प्राण्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करणे ही या सणाची खरी भावना आहे.

💫 ग्रामीण भागातील साजरीकरण

गावांमध्ये या सणाला विशेष उत्साह असतो. गोठ्यांची स्वच्छता करून त्यावर रंगोळी काढली जाते. गाई आणि वासरं यांना फुलांचे हार, रंगीबेरंगी वस्त्रे, घंटा, फिती लावून सजवलं जातं. मुलं आणि महिलांचा उत्साह विशेष असतो. आरतीनंतर गाईंची प्रदक्षिणा घातली जाते आणि त्यांना गोडधोड खायला दिलं जातं. काही ठिकाणी लहान शेतकरी गोधनदान देखील करतात, म्हणजे एखाद्या गरजू कुटुंबाला गाय दान देतात.

🌺 आधुनिक काळातील वसुबारस

शहरी भागात गोठे नसल्यामुळे लोक आता या दिवशी गाईंचं पूजन मंदिरात किंवा प्रतिकात्मक स्वरूपात करतात. काहीजण गाईंच्या सेवेसाठी देणगी देतात, गोरक्षण संस्थांना मदत करतात. अशा प्रकारे सणाचं स्वरूप बदललं असलं तरी भावना तीच राहिली आहे — निसर्ग आणि प्राण्यांप्रती कृतज्ञता.

💬 वसुबारसचे तत्त्वज्ञान

वसुबारस आपल्याला शिकवतो की “जे आपल्याला देतं, त्याबद्दल आभार मानणे ही खरी संस्कृती आहे.” गाय जशी निःस्वार्थपणे देत राहते, तशीच वृत्ती आपण आपल्या जीवनात जोपासायला हवी.

हा सण आपल्याला संयम, करुणा आणि परोपकार या मूल्यांची आठवण करून देतो.

🌟 निष्कर्ष

वसुबारस हा सण केवळ धार्मिक पूजा नसून आदर, प्रेम आणि कृतज्ञतेचा उत्सव आहे. तो आपल्याला शिकवतो की मानवाने निसर्गाशी आणि प्राण्यांशी सुसंवाद राखला पाहिजे. गाईच्या पूजनातून आपण समृद्धी, आरोग्य आणि शांततेची कामना करतो.

हा सण दिवाळीच्या आनंदमय पर्वाची सुरुवात करतो आणि आपल्याला प्रकाश, समृद्धी आणि सद्भावनेच्या मार्गावर नेतो.

अशा या वसुबारस सणाने आपल्या प्रत्येकाच्या जीवनात आनंद, समाधान आणि सकारात्मकता नांदो — हीच गोमातेचरणी प्रार्थना. 🙏✨

✍️ लेखक : अक्षय दत्तात्रय शेळके